آرایه شناسی ماهی لوتک دهان بزرگ (cyprinion macrostomum heckel,1843).و لوتک دهان کوچک (cyprinion kais heckel,1843) در حوضه رودخانه کرخه و رودخانه گدارخوش در استان ایلام

چکیده جنس cyprinion از خانواده cyprinidae تنها در آسیا پراکنش دارد. این جنس دارای نه گونه است که از بین آنها، پنج گونه در ایران گزارش شده است. گونه ی c. kais، c. macrostomum و c. tenuiradius در حوضه رودخانه های کرخه و کـارون، گزارش شده اند. بنابر گزارش های مختلف، وضعیت آرایه شناختی آنها در ابهام است. در این مطالعه تعداد 282 نمونه c. macrostomum و 24 نمونه c. kais با استفاده از تور پره، تور پرتابی (اندازه چشمه cm 2 فاصله گره تا گره مجاور) و الکتروشوکر از رودخانه های حوضه کرخه (رودخانه های دوآب، گاماسیاب، سیمره، کشکان، چرداول و کرخه) و رودخانه گدارخوش در استان ایلام صید و به صورت تثبیت شده، منجمد و یا زنده، به آزمایشگاه ماهی شناسی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان انتقال داده شدند. به منظور مطالعه آرایه شناسی نمونه ها، از مطالعات ریخت شناسی، استخوان شناسی و کاریولوژیک استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل آماری، از روش های مختلـف پـارامتری و ناپـارامتری مقـایسه میانگین ها و نیز آزمـون تحلیل عامـلی استفاده شـد. طـول آخـرین شعـاع سخت بـالـه پشتـی در c. kais بیشتـر از c. macrostomum بـود (sd ± میانگین نسـبت ارتفـاع بـالـه پشـتی بـه طـول استـاندارد، به ترتیب 02/ 0± 19/0 و 01/ 0± 18/0). دنـدانک های سطـح پشتـی آخرین شعاع سخت باله پشتی از نظر اندازه، در c. macrostomum همگن ولی در c. kais غـیــرهمگــن بـودنـد و بــخـش نــوک آن در c. kais نــرم و قـابل انعطـاف تــر از c. macrostomum بـود. فرم دهانی در c. kais به صورت کمانی بسته و در c. macrostomum به صورت کمانی باز بود (sd ± میانگین نسبت شعاع دهان به طول استـاندارد، بـه تـرتیب 02/ 0± 19/0 و 01/ 0± 18/0). پیونـد مفصلی بین دو استخوان دندانی در c. kais نسبت به c. macrostomum ضعیف تر بوده و استخوان های دندانی، فکی و پیش فکی در c. kais دارای حالت کمانی بسته تری نسبت به c. macrostomum بودند. عدد دیپلویید در هر دو آرایه به صورت 50 = n2 بود. فرمول کروموزومی در c. kais شامل هشت جفت کروموزوم متاسنتریک، ده جفت ســاب متـاسنـتـریـک و هفـت جفــت آکـرو و تـلـوسنتـریـک و تعــداد بــازوهـای کـرومـوزومی 86 = fn بـود. فرمـول کرومـوزومی c. macrostomum به صورت چهار جفت کروموزوم متـاسنتریک، سیزده جفت سـاب متاسنتریک و هشت جفت آکرو و تلوسنتریک و همچنین تعداد بازوهای کروموزومی 84 =fn مشخص گردید. در سایر صفات مورد مطالعه، تفاوت آماری قابل ملاحظه ای بین میانگین های مقادیر صفات اندازه گیری شده در دو آرایه مشاهده نگردید (05/0 > p). بر اساس تفاوت های مشاهده شده از لحاظ فرمول کـروموزومی، مشخصـات مـربــوط بــه دهـان و آخـریـن شـعاع سخت بـالـه پشتـی، دو آرایـه c. kais و c. macrostomum، حداقل در سطح زیرگونه از هم قابل تمایز هستند. اگرچه امکان جداسازی آنها در حد گونه نیز وجود دارد، ولی احتمالاً به علت گذشت زمان کم از شروع جدایی بین آنها، هنوز این جدایی به طور کامل صورت نگرفته است.